نسب امام حسن عسکری(ع) چنین است: حسن بن علی بن محمد بن علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن حسین بن علی بن ابیطالب علیهم السلام. او فرزند امام هادی، دهمین امام شیعیان اثناعشری است.
به نقل از منابع شیعی، مادر آن حضرت کنیزی به نام حُدیث یا «حدیثه» بوده است.[1] برخی دیگر از منابع نیز نام مادر آن حضرت را «سوسن»،[2] «عسفان»[3] و «سلیل»[4] دانستهاند و با عبارت «او از زنان عارفه و صالحه بود» وی را ستودهاند.[5]
آن حضرت تنها یک برادر به نام جعفر داشت که نزد شیعیان به جعفر کذاب معروف است او پس از درگذشت امام عسکری(ع)، ادعای امامت کرد و با انکار تولد فرزندی برای ایشان، به عنوان تنها وارث، مدعی میراث آن حضرت شد.[6]
لقبهای وی را هادی، نقی، زکی، رفیق و صامت ذکر کردهاند. برخی از مورخان لقب «خالص» را هم گفتهاند.[7] «ابن الرضا» نیز لقبی است که امام جواد، امام هادی و امام حسن عسکری(علیهم السّلام) به آن شهرت یافتهاند.[8]
لقب «عسکری» نیز مشترک میان امام هادی(ع) و امام حسن عسکری(ع)، است زیرا هر دو در شهر سامرا اقامت اجباری داشتند. «عسکر» عنوان غیرمشهوری برای سامرا بوده است.[9] همچنین به خاطر اشتراک نام «حسن» میان ایشان و امام مجتبی، ایشان را حسن «اخیر» نیز خواندهاند.[10]
کنیه وی «ابومحمد» بود.[11] در بعضی منابع کنیههای ابوالحسن[12]، ابوالحجه[13]، ابوالقائم[14] نیز به کار رفتهاست.
مشخصات ظاهری امام عسکری(ع) چنین توصیف شده است: دارای چشمانی سیاه، قامتی نیکو، صورتی زیبا و بدنی موزون.[15]
امام عسکری(ع):
«تواضع نعمتی است که مورد حسادت کسی قرار نمیگیرد»
منابع معتبر تولد ایشان را در مدینه دانستهاند[16] ولی در برخی منابع از تولد او در سامرا نیز سخن رفته[17]
کلینی و بیشتر منابع متقدم امامی ولادت حضرت را در ربیع الاخر سال 232ق[18] دانستهند. این نقل در روایتی از خود حضرت آمده است.[19] شیخ مفید در برخی از آثارش ولادت امام را دهم ربیع الاخر آورده است.[20] در سده ششم قمری این قول به حاشیه رفت و تولد حضرت در هشتم ربیع الآخر شهرت یافته است[21] که قول مشهور نزد امامیه نیز هست. برخی منابع متقدم از امامیه و اهلسنت ولادت حضرت را در سال 231 نیز نوشتهاند.[22]
امام عسکری(ع) در اول ربیع الاول سال 260ق بیمار شد و در هشتم همان ماه، در 28 سالگی در سامرا درگذشت و در خانهای که پدرش دفن شده بود مدفون گردید.[23]